در اسلام دو گروه مختلف تصوف وجود دارد. یک گروه، در عراق و تحت‌تأثیر مسیحیت هستند و اصطلاحاً یسوعی‌های مسیحی خوانده می‌شوند. این افراد در دِیرها زندگی می‌کنند. گروه دیگر تقریباً خراسانی و متأثر از بودا هستند. تقریباً ۲۵ فرقه‌ی بزرگ از این دو مکتب ایجاد شده که هر کدام شاخه‌هایی دارند و در مجموع، ۱۵۴ فرقه می‌شوند. اساساً ساختار و خاستگاه این فرقه‌ها، غیر‌شیعی و یک مسلک اهل تسنن است. بنابراین، در بستر تشیع، چیزی به نام تصوف به این معنا وجود ندارد. البته از قرن پنجم به بعد تعاملاتی بین تصوف و تشیع شکل گرفته‌است و خراسانی‌ها در برهه‌هایی خود را شیعه معرفی می‌کردند. از قرن یازدهم به بعد دو گروه در بین شیعیان پیدا شدند؛ گروهی خود را صوفی طریقت‌گرا می‌خواندند و گروه دوم همان علمای دین بودند که به عمق و اساس این ارتباط و عبادت رسیده‌بودند و به شریعت‌گرا ملقب شدند. مراد از عرفان اسلامی آن چیزی است که این گروه از عالمان، با فقاهت، تلمذ در مکتب اهل‌بیت و همچنین استمرار رفتار عبادی، توانستند به آن برسند. عالمانی چون آیه‌الله قاضی طباطبایی و آیه‌الله بهجت از این دسته‌اند.
آنچه امروز در میان اهل‌سنت و گاه جامعه تشیع وجود دارد، از مکتب اهل‌بیت استنتاج نشده و صوفی‌گری است. مثلا شاه نعمت‌الله ولی، شافعی و اهل‌سنت است. وقتی شاه نعمت‌الله ولی در دوران شاهرخ( پسر تیمورلنگ و گوهرشاد) از حلب وارد ایران می‌شود، مورد اقبال پادشاه قرار می‌گیرد. همین فرد بعدها خود را به طاووسیه، گنابادی و… تبدیل می‌کند. اساساً این مکتب‌ها بیشتر شافعی است تا شیعی.
حال آنکه در مکتب اهل‌بیت، اوج عرفان را در نهج‌البلاغه از حضرت امیر(ع) یا صحیفه سجادیه و دعای عرفه داریم. هیچ‌کدام از افراد معروف جریان تصوف مانند بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی، در حد و اندازه‌هایی نیستند که اهل‌بیت در دعای عرفه، صحیفه سجادیه یا مناجات حضرت امیر ذکر می‌کنند؛ در آن ادبیات نمی‌گنجند و با آن فرهنگ، ترجمان پیدا نمی‌کنند؛ یعنی اوج بیان اهل‌بیت در شناخت خدا آنقدر والاست که با همه تصورات و تخیلات مردان بزرگ صوفی، اصلاً قابل مقایسه و تطبیق نیست و در یک افق قرار نمی‌گیرد.¹

۱. مصاحبه با حجه‌الاسلام داود کمیجانی ، نویسنده و کارشناس ادیان و مذاهب، فصلنامه روشنا، شماره۹۰